Θεόδωρος Θεοδωρίδης και Κώστας Καραπατάκης: δύο δάσκαλοι – ευεργέτες για τα Γρεβενά

 

Εισηγητής: Στέργιος Πουρνάρας, φιλόλογος, 

Πρόεδρος Δημοτικής Κοινότητας Γρεβενών

Θεματική Ενότητα: Προσωπικότητες των Γρεβενών

Από την πρώτη στιγμή που ήρθα στα Γρεβενά, τις αρχές της δεκαετίας του 1980, μου έκαναν πολύ μεγάλη εντύπωση το όμορφο περιαστικό άλσος Θεοδωρίδη, το γνωστό σε όλους μας Καστράκι, με τη μαρμάρινη τότε προτομή του δημιουργού του και τα αξιόλογα βιβλία του Κώστα Καραπατάκη από τα οποία άντλησα πλούσιο υλικό το 1993, όταν επιμελήθηκα την έκδοση μιας συλλογής Δημοτικών Τραγουδιών της Ν.Ε.Λ.Ε. Γρεβενών. Από τότε πάντοτε ήθελα να ασχοληθώ με το σημαντικό έργο αυτών των δύο φωτισμένων δασκάλων, αλλά ποτέ δεν μπόρεσα να βρω τον χρόνο. Σήμερα, με αφορμή το 2ο Συνέδριο των Απανταχού Γρεβενιωτών, θα κάνω μια πρώτη σύντομη αλλά μεστή και περιεκτική ανακοίνωση, από σεβασμό στο χρόνο των άλλων ομιλητών, για τους δύο αυτούς ευεργέτες των Γρεβενών και υπόσχομαι ότι στο μέλλον θα ασχοληθώ πιο εμπεριστατωμένα με το έργο τους. Ίσως πολλοί να διαφωνούν με τον όρο ευεργέτες, γιατί ο φθόνος για αυτούς που θέτουν στη ζωή τους ένα μεγάλο σκοπό και αφιερώνουν γι’ αυτόν όλες τους τις δυνάμεις και τελικά επιτυγχάνουν και κληροδοτούν ένα αξιοσήμαντο έργο στους μεταγενέστερους, να αποτελεί εμπόδιο για την αναγνώριση της ανωτερότητά τους. Από την άλλη οι περισσότεροι έχουν συνδέσει την έννοια ευεργέτης με τη δωρεά χρημάτων για την ανέγερση δημόσιων καταστημάτων, σχολείων, εκκλησιών, γηροκομείων, οικοτροφείων σε εποχές που η Κρατική Πρόνοια δεν εκπληρώνει στο ακέραιο το κοινωνικό της χρέος. Δεν είναι όμως ευεργέτης όποιος βάζει σκοπό της ζωής του να αναβαθμίσει το περιβάλλον και να αλλάξει προς το καλύτερο το υγρό και νοσηρό κλίμα της πόλης του ή όποιος όλη του τη ζωή την αφιερώνει στην συλλογή πολύτιμου λαογραφικού υλικού και εκδίδει βιβλία που αποτελούν τον καθρέφτη της ταυτότητάς μας; Σ’ αυτό το ερώτημα θα απαντήσω με την εισήγηση μου και ελπίζω ότι στο τέλος ο χαρακτηρισμός ευεργέτες δεν θα ακούγεται υπερβολικός. Εκείνο, τέλος, που αξίζει να σημειωθεί εξαρχής είναι ότι και οι δύο άντρες είχαν ακέραιο χαρακτήρα, αδαμάντινο ήθος, ακατάβλητη θέληση και αγωνιστικότητα , ανιδιοτέλεια και κοινωνική συνείδηση γνωρίσματα που θα πρέπει να διαθέτουν όλοι παιδαγωγοί και όχι μόνο.

Δυστυχώς η έρευνα μέχρι και σήμερα δεν ασχολήθηκε με τη ζωή και το έργο των δύο αυτών ανδρών και τα γραπτά στοιχεία για τη ζωή και το έργο τους είναι λιγοστά. Στηριχτήκαμε λοιπόν σε πληροφορίες από το Διαδίκτυο, από εκδηλώσεις που έγιναν προς τιμήν τους, σε εφημερίδες της εποχής και αντλήσαμε πολύτιμες πληροφορίες από τα βιβλία του Κώστα Καραπατάκη και από προφορικές μαρτυρίες συγγενών και γνωστών τους. Αφού αναφερθούμε πολύ σύντομα στη ζωή τους, θα επιμείνουμε κυρίως στο αξιόλογο έργο τους.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ

Προτομή του Θεόδωρου Θεοδωρίδη, που στήθηκε

 από το Σύλλογο Γρεβενιωτών Θεσσαλονίκης το 2005,

 στην είσοδο του ομώνυμου άλσους.

Ο δάσκαλος Θεόδωρος Θεοδωρίδης γεννήθηκε το 1896 στο χωριό Έλατος. Στο χωριό Σπήλαιο έμαθε τα πρώτα του γράμματα και τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο οποίο δίδασκε ο αδελφός του παπά-Γιάννης. Στην συνέχεια πήγε στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου για να συνεχίσει την εκπαίδευση του, το οποίο ήταν και το μοναδικό στην περιοχή. Το έτος 1915 και σε ηλικία 19 ετών παρουσιάζεται ως κληρωτός στον Ελληνικό στρατό στον οποίο γίνεται υπαξιωματικός και υπηρετεί 7 χρόνια έως και την Μικρασιατική καταστροφή. Εν τω μεταξύ το 1919 παντρεύεται την Ευαγγελία Λαμπροπούλου από τον Έλατο με την οποία αποκτά 6 παιδιά τον Γιώργο, την Περσεφόνη, τον Ακύλα, την Βικτώρια, την Εριφύλη και την Ειρήνη. Στις αρχές τις δεκαετίας του 1930 τελειώνει τις ακαδημαϊκές του σπουδές και ξεκινά να διδάσκει στην περιοχή των Βεντζίων, πρώτα στο χωριό Έξαρχος και κατόπιν στο χωριό Κολοκυθάκι. Στον Έξαρχο ο Θ. Θεοδωρίδης εκτός από δάσκαλος είναι επίσης γραμματέας και ψάλτης του χωριού. Η ενασχόληση και η αγάπη του για την καλλιέργεια των δέντρων ήταν παράλληλη με την εργασία του ως δάσκαλος, μιας και στα δύο χωριά που αναφέραμε ασχολήθηκε ενεργά και κοπιαστικά με την φύτευση και καλλιέργεια δέντρων. Στο χωριό Κολοκυθάκι διαμόρφωσε έναν αμυγδαλεώνα και αναδάσωσε 100 στρέμματα ξερής γης, ενώ και στην ιδιαίτερη πατρίδα του τον Έλατο καλλιέργησε μια έκταση 14 στρεμμάτων με 800 δέντρα με προσωπική εργασία και δικά του έξοδα. Στην περίοδο του πολέμου και της κατοχής υπηρετεί ως δάσκαλος στο χωριό Λαγκαδάκι και μετέπειτα διορίζεται στο 1ο δημοτικό σχολείο Γρεβενών. Η διαμόρφωση του φυσικού περιβάλλοντος στον Έλατο συνεχίζεται κατά τις περιόδους του καλοκαιριού, ενώ παράλληλα ξεκινά την δενδροφύτευση και στην πόλη των Γρεβενών πρώτα από την αυλή του δημοτικού σχολείου που δίδασκε και εν συνεχεία επέκτεινε αυτή του την δραστηριότητα μέχρι και τον λόφο του Καστρακίου[1]

Το άλσος Θεοδωρίδη που για μας σήμερα θεωρείται δεδομένο κάποτε δεν ήταν παρά ένας κρανίου τόπος, δύο γυμνές πλαγιές με ξερολάκκια που, όταν φούσκωναν από τα νερά της βροχής, απειλούσαν να πλημμυρίσουν τη γύρω περιοχή και την πόλη. Το κλίμα έτσι ήταν υγρό και νοσηρό και επιδρούσε αρνητικά στην υγεία των κατοίκων οι οποίοι τους θερινούς μήνες έβρισκαν καταφύγιο στα ορεινά χωριά της Πίνδου για αναζωογόνηση.

Το Καστράκι πριν τη δεντροφύτευση, 1954 (φωτό από το λεύκωμα του Βαγγέλη Νικόπουλου «ΓΡΕΒΕΝΑ, ογδόντα χρόνια φωτογραφίες 1895-1975»

Ας ακούσουμε τι λέει γι’ αυτό το θέμα η συνταξιούχος Γυμνασιάρχης Κασσιανή Παπαποστόλου η οποία ήταν αυτόπτης μάρτυρας και γνωρίζει από πρώτο χέρι την πρότερη και την ύστερη κατάσταση της περιοχής. 

« Όσοι τηρούν στη μνήμη τους πως ήταν τα Γρεβενά πριν γίνει αναδάσωση, με ευλάβεια θυμούνται τον ηλικιωμένο δάσκαλο που συναντούσαν καθημερινά πέρα από τη γέφυρα, με ένα μόνον εργάτη δίπλα του, να σκάβει, να φυτεύει και να μετατρέπει σε χώρο πρασίνου, τα φοβερά ξερολάκκια, που τα είχε κάνει πιο φοβερά ο ανελέητος βομβαρδισμός από τους Γερμανούς μιας ολόκληρης φάλαγγας κατά την υποχώρηση. Τα ξερολάκκια αυτά κατέβαζαν νερό και γέμιζαν άμμο, γεμάτα γούβες, καθώς έπαιρναν από κει άμμο τα φορτηγά. Γύρω  ο τόπος μια ξεραΐλα. Απότομες γυμνές πλαγιές και χαράδρες. Λιγοστό και το χορτάρι ακόμα. Ένα κλίμα φοβερό... υγρασία διαπεραστική που τρέλαινε με ρευματισμούς ακόμη και τα μικρά παιδιά... μια ελονοσία που θέριζε με τους πυρετούς. Και τα καλοκαίρια, ανυπόφορα από τη ζέστη, ανάγκαζαν τους κατοίκους, να στέλνουν τις οικογένειές τους για παραθέριση στα χωριά και τα βλαχοχώρια. Κι αυτόν τον τόπο, τον γυμνό και υγρό συνέλαβε την ιδέα να μεταμορφώσει ο ταπεινός δάσκαλος, για να αφήσει παρακαταθήκη στα παιδιά του τόπου, στους μαθητές του. Τα παιδιά που δεν ξέρουν την ιστορία και τις προσπάθειες, γι’ αυτό δεν μπορούν να εκτιμήσουν και να σεβαστούν την προσφορά του. Ο δάσκαλος Θεοδωρίδης με την επιμονή του απέδειξε ότι τα Γρεβενά, τόπος εξορίας τότε, μπορούσαν να αποκτήσουν δάσος. 

Ξύπνησε τους αρμόδιους του Δασαρχείου, κινητοποίησε τους ειδικούς, φιλοτίμησε τους ντόπιους και οργανώθηκε μια συστηματική αναδάσωση, που παράλλαξε τον τόπο. Κυρίως ξεχάσαμε την ελονοσία και μειώθηκαν οι ρευματισμοί»[2]

Μόνος λοιπόν ο ηλικιωμένος και σεβάσμιος δάσκαλος στην αρχή με έναν εργάτη που πλήρωνε από το υστέρημά του, με επιμονή και υπομονή δημιούργησε αυτή την όαση για εμάς τους μεταγενέστερους. Σιγά σιγά ευαισθητοποίησε και τον Δήμο και το Δασαρχείο και συνέχισαν την αναδάσωση και βοήθησαν στην ολοκλήρωση του οράματος του μεγάλου δασκάλου. Φανταστείτε σήμερα πόσο φτωχή και δύσκολη θα ήταν η ζωή μας χωρίς το άλσος Θεοδωρίδη. Εκτός από τις επιπτώσεις στην υγεία μας που θα ήταν επώδυνες, καθώς το άλσος αποτελεί έναν πνεύμονα οξυγόνου για την πόλη μας, δεν θα είχαμε ένα χώρο για αναψυχή και αθλητικές δραστηριότητες ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες. 

Καθημερινά πολλοί πολίτες και αθλητές αθλούνται και περπατούν στα μονοπάτια του Άλσους, αναπνέοντας τον καθαρό του αέρα, απολαμβάνοντας τη δροσιά του και το γλυκοκελάηδημα των πουλιών. Διεξάγονται αθλητικοί αγώνες και ποδηλατοβόλτες και στο Υπαίθριο Θέατρο που και αυτό αποτελεί ένα κόσμημα διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις που ψυχαγωγούν και καλλιεργούν αισθητικά τους συμπολίτες μας. Όλα αυτά θα τα στερούμασταν, αν ο φωτισμένος δάσκαλος και οραματιστής Θεόδωρος Θεοδωρίδης με την τεράστια δύναμη ψυχής που διέθετε και με την ακατάβλητη θέλησή του δεν μας χάριζε αυτό το «δώρο θεού» - τι σύμπτωση με το ονοματεπώνυμο – Θεόδωρος Θεοδωρίδης. Δικαίως λοιπόν οι Τοπικές αρχές, εκφράζοντας έτσι την ευγνωμοσύνη τους, τίμησαν τον δάσκαλο – ευεργέτη με την ίδρυση προτομής στην είσοδο τους Άλσους την οποία όμως βανδάλισαν δύο φορές κάποιοι ασυνείδητοι και ανιστόρητοι νεαροί. 

Από το 2005 ο Σύλλογος Γρεβενιωτών Θεσσαλονίκης έστησε μπρούτζινη προτομή που ευτυχώς μέχρι σήμερα μένει αλώβητη. 

Συγκινητικό το αφιέρωμα στην προτομή του:

«χάρισες δάσος

Στα παιδιά και στα πουλιά.

Μόχθησες

Για του τόπου μας την ομορφιά,

Δάσκαλε, βαθύρριζο δενδρί,

Όλο νεράκι και ψυχή, Σ΄ ευγνωμονούμε» [3]

Χρέος όμως ημών των μεταγενεστέρων είναι να εκφράσουμε και έμπρακτα την ευγνωμοσύνη μας απέναντι στον φωτισμένο δάσκαλο και να καθιερώσουμε μια «Ημέρα Θεοδωρίδη» ή στις 21 Μαρτίου (Παγκόσμια Ημέρα Δάσους και Ποίησης) ή στις 5 Ιουνίου (Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος) κατά την οποία όλοι οι Τοπικοί φορείς οργανωμένα θα αναλάβουν δράση για την ποιοτική αναβάθμιση του περιβάλλοντος (δενδροφυτεύσεις, αναδασώσεις) και για την απόκτηση περιβαλλοντικής συνείδησης. 

Ήδη εκκρεμεί μία ανάλογη πρόταση του πρώην βουλευτή Γρεβενών Τιμολέοντα Κοψαχείλη προς τις Τοπικές Αρχές και του Φορείς από τις 18/6/2015. Παραθέτω μόνο το σκεπτικό της: «Ο συμπατριώτης μας αποτελεί ένα υπόδειγμα ανιδιοτέλειας και αγάπης προς τα Γρεβενά, αφού με τη δύναμη ψυχής και την ανεξάντλητη αντοχή που τον διέκρινε, κατόρθωσε μόνος του, να προσφέρει έναν μοναδικό τόπο – σύμβολο της περιβαλλοντικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς στις επόμενες γενιές. Το Καστράκι Γρεβενών αποτελεί ένα από τα κορυφαία αξιοθέατα της πόλης και του Νομού μας και προσφέρει στους συμπολίτες μας έναν πνεύμονα πρασίνου και αναψυχής, από τους πιο σπάνιους της Βόρειας Ελλάδας και της Χώρας. Συγχρόνως δε, και αυτό είναι το σημείο, στο οποίο πρέπει να εστιάσουμε και να αναδείξουμε, το Άλσος Θεοδωρίδη καθίσταται μία συνειδησιακή παρακαταθήκη, τόσο για εμάς, όσο και για την επόμενη γενιά, η οποία προσδιορίζει την έννοια του δημοσίου συμφέροντος, λειτουργώντας παρακινητικά και εκπαιδευτικά για κάθε συμπατριώτη μας, που επιθυμεί τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την αειφορία του φυσικού μας πλούτου». [4]

Κλείνοντας λοιπόν αυτή τη πολύ σύντομη αναφορά στον μεγάλο δάσκαλο Θεόδωρο Θεοδωρίδη θέλω να αναφέρω ότι μία από τις προτάσεις του Δήμου Γρεβενών στο εγκεκριμένο πλέον πρόγραμμα ΕΧΒΑΑ, με τίτλο «Γρεβενά 2020» ύψους 6.640.000 ευρώ είναι η ανάπλαση του Άλσους Θεοδωρίδη και του Υπαιθρίου Θεάτρου και όταν υλοποιηθεί πιστεύω ότι θα είναι η μεγαλύτερη τιμή στο πρόσωπό του.[5]

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΠΑΤΑΚΗΣ

Κώστας Καραπατάκης, έργο του Πέτρου Καράκαρη

Βρίσκεται στην Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Γρεβενών

Γεννήθηκε το 1906 στη Σαρακίνα Γρεβενών και πέθανε στην Αθήνα στις 29 Δεκεμβρίου του 2000, μέσα στο Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων. Ήταν ο πρoτελευταίος γιος πενταμελούς οικογένειας και παρά τις πολλές αντιξοότητες , τη φτώχεια, την ανέχεια και την αντίδραση του πατέρα του κατόρθωσε τελικά να σπουδάσει χάρη στην επιμονή του θείου του Κοσμά που ήταν καλόγερος στη Μονή του Οσίου Νικάνορος στη Ζάβορδα και είχε αναπτύξει σημαντική δράση στον Μακεδονικό Αγώνα. Αποφοίτησε από τη Ακαδημία της Λάρισας και ήταν από του πρώτους δασκάλους της περιοχής Γρεβενών. Υπηρέτησε σε πολλά χωριά των Γρεβενών και παράλληλα με το διδασκαλικό του έργο ξεκίνησε και την έρευνα και τη συλλογή λαογραφικού υλικού, παρακινώντας και τους μαθητές του να συμβάλουν σε αυτή τη σπουδαία προσπάθεια. Το 1930 διορίστηκε δάσκαλος και το 1936 πήρε έπαινο από το Υπουργείο Παιδείας για ένα μικρό Αρχαιολογικό Μουσείο που ίδρυσε στο Σύδενδρο Γρεβενών, όπου υπηρετούσε. Το 1940 πήρε τον έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών για μια μελέτη του για το παιδί. Παντρεύτηκε την Αφροδίτη Κατσάνου και απέκτησε δύο κόρες τη Μαίρη και την Ιωάννα[6]

Η ένταξη στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος και η δράση του κατά τη διάρκεια της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης  στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο Γρεβενών, είχαν ως αποτέλεσμα την απόλυση του από την υπηρεσία και τον τερματισμό της διδασκαλικής του σταδιοδρομίας. Για τις ιδέες του πλήρωσε πολύ ακριβά, αφού εξορίστηκε για 14 ολόκληρα χρόνια και υπέστη με θάρρος, καρτερία και αξιοπρέπεια αυτή την προσωπική του δοκιμασία, χωρίς ποτέ να προσπαθήσει να κερδίσει ανταλλάγματα. Αυτό ήταν και ένα δείγμα του ταπεινού και ευγενικού του χαρακτήρα που ήταν αφοσιωμένος στις ιδέες του με υπευθυνότητα, συνέπεια και ανιδιοτέλεια. Αυτά τα γνωρίσματα του χαρακτήρα του ήταν έκδηλα και μετά την εξορία που ασχολήθηκε αποκλειστικά πια με τη λαογραφική έρευνα και αφοσιώθηκε αποκλειστικά σε αυτήν.

Το 1960 δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο « Ο γάμος του παλιού καιρού» που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Το 1971 κυκλοφόρησε το δεύτερο του βιβλίο «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» και το 1974 τον « Δράκο του Θέρου » που εξαντλήθηκε. Το 1978 κυκλοφόρησε το βιβλίο « Ο Μάρτης και τα Χελιδονίσματα » και το 1979 το βιβλίο του « Η Μάνα και το Παιδί στα παλιότερα χρόνια ». 

Πήρε μέρος σε πολλά λαογραφικά Συμπόσια που έγιναν σε πολλές πόλεις (Θεσσαλονίκη, Κομοτηνή, Αλεξανδρούπολη, Καρδίτσα – Τρίκαλα, Αθήνα) και έδωσε πολλές διαλέξεις και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Ήταν μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών και της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας.

Ανέκδοτα βιβλία: 1) Τα παλιά λαϊκά πανηγύρια 2) Ο κλήδονας σε όλη την Ελλάδα 3) Οι Λαζαρίνες των Βεντζίων 4) Τα Πασχαλόγιορτα 5) Ο λαός μας στην εποχή του ξυλάλετρου (γεωργικά) 6) Ποιμενικά των Γρεβενών 7) Κοινωνική ερμηνεία των  λαϊκών μας εθίμων 8) Συλλογή δημοτικών τραγουδιών 9) Ο Δράκος και η Περπερούνα[7]

Ο Κώστας Καραπατάκης ανήκει στη χορεία εκείνων των  ερασιτεχνών λαογράφων (εραστές της Τέχνης) – εκπαιδευτικών με μεγάλη αγάπη για τον λαϊκό πολιτισμό, οι οποίοι με το έργο τους πρόσφεραν πολύ μεγάλη βοήθεια για την εξέλιξη της ιστορικής – ρεαλιστικής – θετικιστικής Λαογραφίας. Ήταν μαθητής και είχε μια βαθιά και μακρόχρονη πνευματική σχέση με τον Γεώργιο Μέγα από τη Σιάτιστα, που διετέλεσε Πρόεδρος του Λαογραφικού Αρχείου – Κέντρο Ερεύνης Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών – από το 1930 μέχρι το 1955. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Λαογραφικό Αρχείο ίδρυσε το 1918 ο πατέρας της Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης. Αυτή η γόνιμη σχέση καθώς και συχνή επαφή και με άλλους έγκριτους λαογράφους του κέντρου, τον Άγγελο Δευτεραίο, τον Παναγιώτη Καμηλάκη και τον Μιχάλη Μερακλή συνετέλεσε τα μέγιστα στην παραγωγή του αξιόπιστου και αξιόλογου έργου του Καραπατάκη.[8]  

Οικογένεια Κώστα Καραπατάκη

Οικογένεια Κώστα Καραπατάκη

Ας δούμε τώρα ποιες είναι οι αρετές και ποια είναι αξία του έργου του μεγάλου Γρεβενιώτη λαογράφου, αξία και αρετές οι οποίες έχουν αναγνωρισθεί και εκτιμηθεί από σύμπασα την επιστημονική κοινότητα. Η ποιότητα του έργου του συνίσταται στη συστηματικότητα με την οποία εργάστηκε, στην επιστημονική ακρίβεια και στην λογοτεχνική χάρη της αφήγησης. Επιπλέον πολύ μεγάλο είναι και το πλάτος της λαογραφικής του συλλογής η οποία πραγματικά είναι έργο ζωής και καλύπτει, όπως θα δούμε και παρακάτω, όλες τις εκφάνσεις της γρεβενιώτικης αγροτικής κοινωνίας , και όχι μόνο, τα ήθη και τα έθιμα για τη ζωή και το θάνατο. 

Η συστηματικότητα και η επιστημονική του ακρίβεια  απορρέει από το γεγονός ότι διατηρούσε στενή σχέση με το Κέντρο Λαογραφίας και ακολουθούσε πιστά της οδηγίες για τη συλλογή και την επεξεργασία του υλικού. Έχοντας ως οδηγό το περίφημο βιβλίο του Γεωργίου Μέγα «Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας»  που βοήθησε πολύ όλους τους ερασιτέχνες λαογράφους συγκέντρωνε και ταξινομούσε με ακρίβεια το λαογραφικό υλικό το οποίο πήγαζε είτε από την προσωπική του εμπειρία, αφού μέχρι το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τα έθιμα της παραδοσιακής κοινωνίας διατηρούνταν ζωντανά ή από πληροφορητές από όλη την περιοχή Γρεβενών για τις παλιότερες εποχές. Έτσι ακολούθησε και αυτός τη λεγόμενη ιστορική – ρεαλιστική – θετικιστική λαογραφία που είχε αντικαταστήσει τη ρομαντική η οποία κυρίως ωραιοποιούσε το παρελθόν και το αναπολούσε νοσταλγικά σαν τον απολεσθέντα παράδεισο. Αναφέρει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων τότε Μιχάλης Μερακλής στον πρόλογό του στο βιβλίο Η Μάνα και το παιδί στα παλιότερα χρόνια.

«Ο συγγραφέας μας δίνει καθαρό και πλούσιο υλικό, μαζεμένο από τις γριές και τις άλλες γυναικούλες του λαού που ήταν, όπως λέει και ο ίδιος οι πιο ζωντανές και οι πιο γάργαρες πηγές της μελέτης του. Του υλικού αυτού η σημασία και η αξία γίνεται μεγαλύτερη από το γεγονός, ότι δεν το έχει αλλοιώσει με μάταιους και γλυκανάλατους εξωραϊσμούς – κάτι που μαστίζει ανάλογες λαογραφικές εργασίες.  Έτσι το υλικό αυτό μας βοηθάει να συμπληρώσουμε ουσιαστικά τις ιστορικές – με την πλατύτερη έννοια της λέξης - γνώσεις μας για μια κρίσιμη εποχή του έθνους μας και σε μια ακριτική περιοχή και ο κ. Καραπατάκης δίνει ένα  σπάνιο δείγμα σωστής ιστορικής Λαογραφίας». Σέβεται την αλήθεια και την ακρίβεια και αναγνωρίζει την επιστημονική πρόοδο η οποία έχει βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης σε σχέση με το παρελθόν και μακαρίζει τις σύγχρονες μητέρες που έχουν καλύτερες συνθήκες κύησης και τοκετού. «Καμιά επιπόλαιη και μισανθρωπική  παρελθοντολατρία δε θολώνει τη ματιά του και πηγαίνει στο παρελθόν για να αντλήσει ντοκουμέντα και όχι να κτίσει το ναό του[9]».

Πολύ μεγάλη τέλος αρετή των βιβλίων του είναι και η λογοτεχνική χάρη της αφήγησής του η οποία καθιστά τα έργα του «ένα ενδιαφέρον και συναρπαστικό ανάγνωσμα» σύμφωνα με την γνώμη των μελετητών.

Θα περάσουμε τώρα να σχολιάσουμε σύντομα το πλάτος της λαογραφικής του συλλογής κάνοντας αναφορά στα τρία σημαντικότερα βιβλία του, «Ο γάμος του παλιού καιρού», «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» και «Η μάνα και το παιδί τα παλιότερα χρόνια». Ο Καραπατάκης, γνωρίζοντας την αξία του λαϊκού μας πολιτισμού και διαισθανόμενος ότι οι επερχόμενες οικονομικές αλλαγές και η αστικοποίηση θα συνέβαλαν στην απώλεια του, με κίνητρο μόνο και μόνο την αγάπη του για τον απλό λαό, τα ήθη και τα έθιμά του που τον κράτησαν ζωντανό και δημιουργικό τρεις χιλιάδες χρόνια, δεν έκανε τίποτα άλλο από το αφοσιωθεί όλη του τη ζωή – περισσότερα από εξήντα χρόνια - στη συλλογή και στη επεξεργασία πολύτιμου υλικού για τα ήθη και έθιμα που αφορούσαν τη γέννηση, το γάμο, το θάνατο, τη μάνα και το παιδί, την αγροτική και την ποιμενική ζωή, τις γιορτές, όπως το Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων, τον Μάρτη και τα χελιδονίσματα, τις Λαζαρίνες και τα Πασχαλόγιορτα, τον Δράκο και την Περπερούνα και τα δημοτικά μας τραγούδια. Το μισό από αυτό το υλικό κατόρθωσε , με πολλές δυσκολίες, να το εκδώσει ο ίδιος, ενώ το άλλο μισό παραμένει ανέκδοτο, δεκαοκτώ χρόνια μετά το θάνατό του. 

Στο πρώτο του βιβλίο που εκδόθηκε το 1960 και το 1968 βραβεύτηκε με έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών, αναφέρεται στον Γάμο του παλιού καιρού και με πολύ μεγάλη λεπτομέρεια και λογοτεχνική χάρη περιγράφει και αφηγείται όλα τα σχετικά έθιμα για τους Αρραβώνες , τα πριν το Γάμο, το Γάμο και μετά το Γάμο. Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου βιώνει μέσα από τις σελίδες του ζωντανά τις προξενιές και τους προξενητάδες, τη ντράφτσα και τους λαλτσήδες, το λούσιμο της νύφης και το αρμάτωμα του γαμπρού, τους σχαριάτες, τον τρανό χορό και τα κανίσκια και τέλος τα πιστρόφια και τις φλιες. Το αξιόλογο με αυτό το βιβλίο είναι ότι ο συγγραφέας διασώζει και όλα τα σχετικά με την κάθε περίσταση τραγούδια αλλά και το γεγονός ότι αφορά όλη την περιοχή των Γρεβενών στην οποία ο Γάμος είχε την ίδια μορφή με πολύ μικρές διαφορές[10]

Στο δεύτερο βιβλίο του Το Δωδεκάμερο των Χριστουγέννων που κυκλοφόρησε το 1971, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον πρόλογο περιγράφει « τις λαϊκές γιορτές και τα παιδικά ξεφαντώματα, σε συνδυασμό με τις δοξασίες, τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις του λαού μας που μαζί με τον καθαρό πυρήνα της γιορτής, συνθέτανε την ατμόσφαιρα της παλιάς κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής του λαού μας, μέσα στην εποχή της Τουρκοκρατίας, με τα καραβάνια, το πρωτόγονο ξυλάλετρο και την τεράστια αγραμματοσύνη του»[11]

Σε αυτό το βιβλίο ο Καραπατάκης ρίχνει την ερευνητική ματιά του σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία και όχι μόνο στην ιδιαίτερη του πατρίδα τα Γρεβενά και βασίζεται σε πληροφορίες που είχε συγκεντρώσει κατά την διάρκεια της δεκατετράχρονης εξορίας του αλλά και από τη διαμονή, μετά την εξορία, στην Αθήνα. Δεν στεναχωριέται που έχει αλλάξει η ζωή. 

Τονίζει στον πρόλογο:  «Νέοι καιροί! Νέοι άνθρωποι! Νέα ήθη και έθιμα έχουν πάρει τη θέση τους. Άλλωστε, έτσι προχωρεί η ζωή. Αλλιώς θα ήταν πολύ στάσιμη και βαρετή » αλλά πιστεύει πως  « για να χαρούμε το παρόν και να ατενίσουμε με αισιοδοξία το μέλλον, πρέπει να γνωρίζουμε το παρελθόν[12]

Πάρα πολύ χρήσιμο και αυτό το βιβλίο γιατί περιέχει μια αντικειμενική περιγραφή των λαϊκών εθίμων του δωδεκαημέρου χωρίς ωραιοποιήσεις.

Η μάνα και το παιδί στα παλιότερα χρόνια εκδόθηκε το 1979 και αποτελεί μια έγκυρη λαογραφική μελέτη για τη ζωή του παιδιού από τη γέννησή του και μέχρι τα δώδεκα χρόνια της ζωής του, εξετάζοντας αναλυτικά τον ερχομό του παιδιού στη ζωή, την εγκυμοσύνη, τη γέννα, το σαράντισμα της λεχώνας, τα βαφτίσια, τις φροντίδες για το παιδί και τα ψυχοπαίδια, τις φορεσιές και τις παιδικές αρρώστιες και γενικότερα τον κόσμο του παιδιού, τη σχολική ζωή, τα παιχνίδια, τα λαχνίσματα και τα παιδικά τραγούδια[13]

Αξιόλογα είναι και το σπάνιο φωτογραφικό που υπάρχει βέβαια και στα άλλα βιβλία του, καθώς και το πολύ πλούσιο γλωσσάρι που παραθέτει στο τέλος. Αυτό το έργο δικαιολογημένα απέσπασε πάρα πολύ καλές κριτικές και από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μιχάλη Μερακλή που το προλόγισε κιόλας, από τον ακαδημαϊκό Νικόλαο Λούρο που πρότεινε να κάνει αίτηση για έπαινο από την Ακαδημία, αλλά και από λογοτέχνες και εφημερίδες της εποχής ( Χρήστος Χειμωνάς, Ζωή Βαλάση, Μακεδονία, Ελευθεροτυπία[14])

Δύο σημαντικά βιβλία του

Δύο σημαντικά βιβλία του

Το 1979 από μια επιστολή που έστειλε στον Πρόεδρο του πολιτιστικού Συλλόγου Σαρακίνας φαίνεται η χαρά του που οι νέοι του χωριού ήθελαν να αναβιώσουν τα έθιμα Σούρβα και Ρουγκατσάρια, τους συμβουλεύει να διαβάσουν καλά το βιβλίο του για το Δωδεκάμερο και είναι πρόθυμος να τους βοηθήσει και να μεριμνήσει να έρθει στο χωριό το συνεργείο της ΥΕΝΕΔ τότε. [15]

Αποτιμώντας λοιπόν συνολικά το έργο του Κώστα Καραπατάκη μπορούμε νομίζω άφοβα να πούμε ότι η προσφορά του ιστορική , λαογραφική, κοινωνιολογική και γενικότερα πολιτιστική είναι ανεκτίμητη για τα Γρεβενά. Με τα βιβλία του μας παρουσιάζει ζωντανά τα γνήσια και απλά έθιμα της γρεβενιώτικης παραδοσιακής κοινωνίας η οποία αποτελεί οριστικά παρελθόν, η γνώση των οποίων όμως μπορεί να μας βοηθήσει – ειδικά τους νέους – να γνωρίσουμε την πολιτιστική μας ταυτότητα και να οραματιστούμε ένα καλύτερο μέλλον. Κι όμως ο Καραπατάκης είναι ελάχιστα γνωστός στα Γρεβενά. Χρέος μας λοιπόν είναι να καθιερωθεί ένα διήμερο το χρόνο με αναβίωση εθίμων στη σωστή τους βάση και με σύμβουλο τα βιβλία του, το οποίο θα έχει και οικονομική αξία για την πόλη μας, να εκδοθούν και τα υπόλοιπα βιβλία του και να στηθεί μία προτομή στο πολιτιστικό Κέντρο για αυτόν τον άξιο, ακούραστο και ανιδιοτελή εργάτη του λαϊκού μας πολιτισμού, για να είναι πρότυπο για όλους. Και όλα αυτά βέβαια δεν μπορούν να γίνουν χωρίς τη βοήθεια των Πολιτιστικών Συλλόγων, των Τοπικών Αρχών και της Πολιτείας.

Πιστεύω κλείνοντας ότι ύστερα από όλα όσα παραθέσαμε για αυτούς τους άξιους εργάτες του φυσικού και πολιτιστικού μας περιβάλλοντος, τον Θεόδωρο Θεοδωρίδη και τον Κώστα Καραπατάκη, ο χαρακτηρισμός δάσκαλοι – ευεργέτες είναι λογικός και απόλυτα δικαιολογημένος.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Οφείλω πολλές ευχαριστίες στον Βαγγέλη Νικόπουλο από το αξιόλογο λεύκωμα του οποίου πήρα τις φωτογραφίες για τον Θεόδωρο Θεοδωρίδη, στον Θωμά Μπιζιούρα και τον Γιάννη Πανταζή για το βίντεο που αφιέρωσαν στον Θεοδωρίδη στην ιστοσελίδα «Πάμε Γρεβενά», υλικό που αξιοποίησα στην παρουσίαση της εισήγησής μου. Επίσης ευχαριστώ θερμά  το ΚΠΕ Γρεβενών και την εκπαιδευτικό Ξένια Φωτίου για το Περιβαλλοντικό πρόγραμμα που αφιέρωσαν στον Θεοδωρίδη (Ιούνιος 2014) από το οποίο άντλησα πλούσιο υλικό.

Για το υλικό και τις πληροφορίες για τον Κώστα Καραπατάκη οφείλω να ευχαριστήσω την κόρη του Ιωάννα Φίλιου και τον ανιψιό του Αντώνη Αργυρόπουλο, τον Διευθυντή της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Γρεβενών κ. Σίμο Ζαγκανίκα και τον χοροδιδάσκαλο και Γενικό Γραμματέα του Συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης «Ο Αιμιλιανός» κ. Δημήτριο Μπουκάλη.

[1] Άρη Λαναρά, Σύντομο βιογραφικό του Θ. Θεοδωρίδη.
Πηγή: www.greveniotis.gr/index.php/grevena/8152-pagkosmia-imera-perivallontos-imera-theodorou-theodoridi-gia-ta-grevena.

[2] Κασσιανή Παπαποστόλου: Ομιλία κατά την τοποθέτηση της προτομής του Θ. Θεοδωρίδη στην είσοδο του άλσους από τον Σύλλογο Γρεβενιωτών Θεσσαλονίκης το 2005.
Πηγή: www.grevenanews.gr/2005/1/theodoridis.htm

[3] . Πηγή: www.greveniotis.gr/index.php/istoria-laografia/918-th-theodoridis-dynami-psyxis-kai-akoyrasti-prosfora

[4] Πηγή: www.greveniotis.gr/index.php/grevena/8152-pagkosmia-imera-perivallontos-imera-theodorou-theodoridi-gia-ta-grevena

[5] Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας «Απόφαση ένταξης της Στρατηγικής Βιώσιμης Ανάπτυξης του Δήμου Γρεβενών με τίτλο: ΓΡΕΒΕΝΑ 2020, η οποία συγχρηματοδοτείται από το ΕΠΤΑ και το ΕΚΤ» Αρ. Πρωτ. 767 / Κοζάνη 27/3/2018. Άξονας Προτεραιότητας 6 Διαφύλαξη και προστασία Περιβάλλοντος προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων (ΕΠΤΑ) Δημόσια Δαπάνη 2.200.000.

[6] Πληροφορίες από τον ανιψιό του Αντώνιο Αργυρόπουλο, ο οποίος μάλιστα μου παραχώρησε και φωτογραφικό υλικό..

[7] Κώστα Καραπατάκη, «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, οπισθόφυλλο..

[8] Ομιλία για τον Κώστα Καραπατάκη από τον Ευάγγελο Καραμανέ, διευθυντή του Κέντρου Ερεύνης της Λαογραφίας, που διοργανώθηκε προς τιμήν του από τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Γρεβενών, το Δήμο και τη Δημοτική Κοινότητα Γρεβενών τον Δεκέμβριο του 2017 στην αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου.

[9] . «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, σελ. 14 – 15 »

[10] «Ο Γάμος του παλιού καιρού» Αθήνα 1976, περιεχόμενα, σελ. 191.

[11] «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» Εκδόσεις Παπαδήμα, Γ’ έκδοση βελτιωμένη, Αθήναι 1983, σελ. 14-15.

[12] «Το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων» Εκδόσεις Παπαδήμα, Γ’ έκδοση βελτιωμένη, Αθήναι 1983, σελ. 13».

[13] «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, περιεχόμενα σελ. 7-12.

[14] «Η ΜΑΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙ τα παλιότερα χρόνια, δεύτερη έκδοση, Αθήναι 1983, σελ. 259 -274.

[15] Επιστολή προς τον πρόεδρο του πολιτιστικού Συλλόγου Σαρακίνας την οποία μου την παραχώρησε ο Γραμματέας του Συλλόγου Γρεβενιωτών Κοζάνης « Ο Αιμιλιανός» κ. Δημήτριος Μπουκάλης τον οποίο και ευχαριστώ.